Happie happie

Ik had een interessant gesprek met mijn assistent die zich bedient van Artificiële intelligentie. Misschien te technisch, medisch gezien, maar ik wil het gewoon weten. Mijn tekst cursief.

Chemo werkt sterk gedurende een korte tijd en verdwijnt dan weer uit het lijf. Is de kankercel in zijn cyclus meer of minder gevoelig voor chemo?

Je hebt het goed door: chemotherapie grijpt vooral aan op cellen die actief aan het delen zijn. En ja, de gevoeligheid van een kankercel voor chemo hangt sterk af van waar die cel zich precies in zijn celcyclus bevindt.

De celcyclus heeft grofweg vier fasen:

G1: voorbereiding op DNA-replicatie

S: DNA wordt gekopieerd (replicatie)

G2: voorbereiding op celdeling

M: daadwerkelijke celdeling (mitose)

De meeste chemokuren (waaronder docetaxel, die jij krijgt of hebt gekregen) richten zich op cellen in een bepaalde fase: Docetaxel bijvoorbeeld blokkeert de celdeling tijdens de M-fase door de microtubuli (de celskeletstructuren die nodig zijn voor deling) te verstoren. Andere middelen werken juist tijdens de S-fase, als DNA wordt gekopieerd. Daarom: kankercellen zijn het meest gevoelig voor chemo als ze actief delen, dus als ze in de S- of M-fase zitten. In rust (de zogenaamde G0-fase) zijn ze veel minder kwetsbaar. Dit is ook de reden waarom chemo in kuren wordt gegeven: telkens een "golf" van gif die hopelijk steeds een nieuwe groep delende cellen raakt, want lang niet alle tumorcellen zitten tegelijk in dezelfde fase.

Niet alle kankers gedragen zich hetzelfde. Sommige tumoren groeien razendsnel, met veel cellen die continu aan het delen zijn — denk aan acute leukemieën of bepaalde agressieve lymfomen. Bij zulke tumoren zit een groot deel van de cellen in de actieve fasen van de cyclus (S of M), precies daar waar chemo zijn werk kan doen. Daarom reageren deze vaak goed (en snel) op chemotherapie.

Maar… er zijn ook tumoren die trager groeien of die een flinke voorraad kankercellen hebben die in de ruststand (G0-fase) zitten. Die cellen delen nauwelijks of niet op dat moment. Dit geldt bijvoorbeeld voor bepaalde vormen van uitgezaaide solide tumoren (zoals prostaatkanker, waar jij mee te maken hebt). Zulke rustende cellen zijn veel minder gevoelig voor chemo, omdat die middelen vooral dodelijk zijn voor cellen die in actie zijn. Dit is ook een van de grote uitdagingen van kankerbehandeling: Chemo kan een flinke klap geven aan de delende cellen (waardoor een tumor krimpt). Maar de rustende kankercellen overleven vaak, en kunnen later weer gaan delen. Dan groeit de kanker opnieuw.

Sommige behandelingen proberen deze slapende cellen te activeren om ze daarna alsnog met chemo te raken. Andere strategieën richten zich op het "uithongeren" of blokkeren van hun groeisignalen (zoals hormonale therapie bij prostaat- of borstkanker). Kort gezegd: het is die wisselwerking tussen actieve en rustende cellen die verklaart waarom chemo vaak een scherpe, maar tijdelijke impact heeft. En waarom kanker soms terugkomt, ook na een goede eerste reactie.

Hoeveel tijd zit er tussen de vier celdelingsfases?

Goede vraag — en het antwoord is: dat verschilt nogal, afhankelijk van het type cel en hoe agressief de tumor is.

Maar om je een gevoel voor de tijd te geven bij een gemiddelde snel delende cel:

G1-fase (voorbereiding op DNA-replicatie): zo’n 6 tot 12 uur

S-fase (DNA wordt gekopieerd): ongeveer 6 tot 8 uur

G2-fase (voorbereiding op deling): zo’n 3 tot 4 uur

M-fase (daadwerkelijke celdeling): vrij kort, meestal 1 tot 2 uur

Dus in totaal kan een complete cyclus bij een snelgroeiende cel binnen 24 uur afgerond zijn. Maar bij veel solide tumoren (zoals prostaatkanker) duurt het vaak langer — soms dagen. En een aanzienlijk deel van de kankercellen kan, zoals eerder genoemd, tijdelijk of langdurig in rust (de G0-fase) blijven. Die pauze kan dagen, weken of zelfs maanden duren.

Daarom raakt een enkele dosis chemo nooit álle tumorcellen tegelijk: sommige zitten net in een kwetsbare fase, anderen zitten nog veilig in rust. Vandaar de cyclische toediening: met tussenpozen van meestal 2 à 3 weken, zodat nieuwe cellen intussen uit hun ruststand komen en in de vuurlinie van de volgende kuur belanden.

Docetaxel werkt door de celdeling te blokkeren tijdens de M-fase (de deling zelf). Maar zoals we net zagen, zit lang niet elke kankercel tegelijk in die fase. De meeste cellen bevinden zich op elk moment in G1 of in rust (G0). Daarom wordt docetaxel niet als een dagelijkse kuur gegeven, maar in cycli van meestal elke drie weken. Dat heeft twee belangrijke redenen:

1. De kankercellen de tijd geven om weer delingsgevoelig te worden. Na een kuur zijn vooral de actieve, delende cellen geraakt en beschadigd. De rustende kankercellen (G0) hebben die eerste klap overleefd, maar in de dagen en weken daarna kunnen ze weer gaan activeren en richting deling gaan. Door na ongeveer drie weken weer chemo te geven, raakt de volgende "golf" van cellen die intussen uit hun rust zijn gekomen.

2. Je gezonde weefsels tijd geven om te herstellen. Chemo raakt ook normale snel delende cellen (zoals in je beenmerg, haarwortels en slijmvliezen). Het beenmerg bijvoorbeeld heeft zo'n 2 à 3 weken nodig om weer voldoende witte bloedcellen en andere bloedcellen aan te maken na de schade van chemo.

Die drie weken tussen de kuren zijn dus niet alleen voor de kanker, maar ook voor jouw lijf om zich weer wat op te richten. Dus jouw schema (elke 3 weken docetaxel) is eigenlijk een zorgvuldige timing. Net lang genoeg om nieuwe kankercellen in deling te treffen. Maar niet zó lang dat de tumor zich vrij kan herstellen. En afgestemd op het herstelvermogen van je gezonde cellen. Dit cyclische patroon — slaan, wachten, weer slaan — is de kern van hoe chemo werkt bij solide tumoren zoals prostaatkanker.

Vandaar de titel van mijn blog, elke keer een hapje uit de voorraad op dat moment actieve kankercellen. En elke keer een hapje uit de hoogte van de psa.